La memoria en san Agustín: una revisión de su categorización como facultad en el De Trinitate

Publicado 2025-12-12
Sección Artículos

Autores/as

Palabras clave:

memoria, facultad, hábito, mente, trinidad, memoria, facultad, hábito, mente, trinidad.

Resumen

En el De Trinitate, san Agustín habla de una trinidad que está en el alma: la memoria, la inteligencia y la voluntad. Muchas veces estas tres realidades han sido interpretadas como si todas fueran facultades o potencias interiores. En este artículo se propondrá una revisión crítica de dicha interpretación, centrándose en la noción de memoria. A partir de un análisis textual y conceptual, se tratará de mostrar que la memoria agustiniana se aproxima más al hábito que a una potencia en sentido estricto. Asimismo, se argumentará que entenderla como facultad amplifica de manera problemática el alcance de su naturaleza o dominio. Con ello se buscará matizar la caracterización clásica de la trinidad agustiniana y abrir nuevas vías para su comprensión. Se mostrará, además, que la memoria en san Agustín no se reduce a un simple mecanismo de retención o evocación de recuerdos. Antes bien, comprenderla como hábito permitirá esclarecer su relación con el alma y con esa autopresencia que antecede al ejercicio del autoconocimiento. Mientras que este último requiere la actividad de facultades como la inteligencia y la voluntad, la memoria aparece como un trasfondo constante, una disposición estable que custodia la identidad del sujeto. En este sentido, se sostendrá que la memoria se manifiesta de diferentes maneras: como realidad habitual, como depósito íntimo de nociones fundamentales y, de algún modo, como el lugar donde se inscribe la presencia de lo divino en el hombre. 

Biografía del autor/a

Sandra Timaure Gómez, Universidad de Piura

Doctora en Filosofía por la Universidad Simón Bolívar (USB), Venezuela. Actualmente es profesora en
el departamento de Filosofía de la Universidad de Piura (UDEP), Perú.

Citas

Agustín de Hipona. (1956). Obras de San Agustín V. Tratado sobre la Santísima Trinidad (De Trinitate) (L. Arias, Trad.). Edición bilingüe. Biblioteca de Autores Cristianos.

Agostino [Aurelio]. (1973). La Trinità. Testo latino dall’edizione maurina confrontato con l’edizione del Corpus Christianorum (A. Trapè & M. F. Sciacca, Introd.; G. Beschin, Trad.). Città Nuova.

Augustin. (1868). OEuvres complètes de Saint Augustin (O. M. Devoille, Trad.). L. Guérin & Cie.

Aristóteles. (1982). Tratados de lógica (Órganon). Biblioteca Clásica de Gredos.

Boecio. (2004). La consolación de la filosofía. Porrúa.

Boethius. (1984). Anicii Manlii Severini Boethii Philosophiae Consolatio (L. Bieler, Ed., 2.ª ed.). Brepols.

Bourke, V. J. (1951). The confessions of St. Augustine. Fathers of the Church, Inc.

Brittain, C. (2012). Intellectual self-knowledge in Augustine (De Trinitate 14.7–14). En E. Bermon & G. O’Daly (Eds.) Le De Trinitate de Saint Augustin. Exégèse, logique et noétique. (pp 313-330) Institut d’Études Augustiniennes.

Calabrese, C. (2022). Huellas de Dios en el espíritu humano: San Agustín, De Trinitate, Libro IX. Scripta Theologica, 54(1), 35–59.

https://doi.org/10.15581/006.54.1.35-59

Cheuk-Yin Yam, C. (2017). Augustine’s Intention in Poceeding from ‘mens, notitia, amor’ to ‘memoria, intellegentia, voluntas’. En M. Vinzent (ed.), Studia Patristica. Vol. XCVIII - Papers presented at the Seventeenth International Conference on Patristic Studies held in Oxford 2015: Volume 24: St. Augustine and his Opponents (pp. 327-339). Peeters Publishers.

England, F. (2021). Christian self-formation: An Augustinian contribution. Acta Theologica, 41(1), 31–48. https://doi.org/10.38140/at.v41i1.5450

Gardeil, A. (1927). La structure de l’âme et l’expérience mystique. J. Gabalda Éditeur.

Gilson, E. (1987). Introduction à l’étude de Saint Augustin. Vrin.

Gouhier, H. (1978). Cartésianisme et augustinisme au XVIème siècle. Vrin.

Haratine, T. P. (2024). Augustine on memory, the mind, and human flourishing. British Journal for the History of Philosophy, 32(6), 1220–1240. https://doi.org/10.1080/09608788.2024.2315083

Janowski, Z. (2000). Index augustino-cartésien: Texts et commentaire. Vrin.

Martínez, E. (2022). Memory of Oneself, Memory of God. Religions, 13(6), 567. https://doi.org/10.3390/rel13060567

Millán Puelles, A. (1967). Estructura de la subjetividad. RIALP.

Mourant, J. A. (1980). Saint Augustine on memory. Villanova University Press.

Nawar, T. (2022). Augustine’s master argument for the incorporeality of the mind. The

Philosophical Quarterly, 72(2), 422-440. https://doi.org/10.1093/pq/pqab020

Rodis-Lewis, G. (1955). Augustinisme et cartésianisme. Études augustiniennes. Sancti Thomae Aquinatis. (1970). Quaestiones disputatae de Veritate (Vol. XXII). Edición Leonina.

Sancti Thomae Aquinatis. (1973). In Aristotelis libros De sensu et sensato, De memoria et reminiscentia commentarium. Marietti.

Santo Tomás de Aquino. (2001). De Veritate, cuestión 10. La mente (Á. L. González, Trad.). Cuadernos de Anuario Filosófico.

Santo Tomás de Aquino. (1964). Suma teológica. Edición bilingüe. Biblioteca de Autores Cristianos.

Schell, P. (2004). La doctrina de la memoria espiritual en el De veritate. En Atti del Congreso Internazionale su L’Umanesimo cristiano nel III millennio: La prospettiva di Tommaso d’Aquino. (Vol. 1, pp. 675-689) Pontificia Academia Sancti Thomae Aquinatis & Società Internazionale Tommaso d’Aquino.

Schindler, D. C. (2023). Notes toward the definition of memory. Communio: International Catholic Review, 50(2). https://www.communioicr. com/articles/view/notes-toward-the-definition-of-memory.

Sciacca, M. F. (1955). San Agustín. Luis Miracle Editor.

Teske, R. (2001). Augustine’s philosophy of memory. En E. Stump & N. Kretzmann (Eds.), The Cambridge companion to Augustine. Cambridge University Press.

Cómo citar

Timaure Gómez, S. (2025). La memoria en san Agustín: una revisión de su categorización como facultad en el De Trinitate. Revista Chilena De Estudios Medievales, 1(28), 52–73. Recuperado a partir de http://revistas.ugm.cl/index.php/rcem/article/view/760